نویسندگان

• منظر محمودی ¹
• سعید نجفی ²

¹ دانشجوی دکتری علوم و آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه ارومیه

² استادیار، گروه آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه ارومیه

چکیده

منشایابی رسوبات آبی روشی مناسب برای تعیین سهم منابع در تولید رسوب و به‌عنوان تکنیک فرسایش و رسوب برای شناسایی منشا و حرکات رسوبات در داخل رودخانه و برآورد نسبی فرسایش خاک است که در دهه­‌های اخیر کاربرد آن افزایش یافته است. مرور جامع پیشینه پژوهشی در زمینه فرسایش خاک و رسوب، مدل­‌های ترکیبی، ردیاب­‌های مختلف و روش‌­های نمونه­‌برداری در مطالعات گوناگون منشایابی در مقیاس ایران انجام شده است. داده­‌های موجود به‌منظور رسیدن به دیدگاهی واحد و ارائه ردیاب­‌های موثر در منشایابی و تعیین سهم منابع رسوب در تولید رسوب در حوضه­‌های آبخیز ایران مورد مقایسه قرار می­‌گرفت. بررسی‌­های حاصل نشان داد که مطالعات منشایابی از سال 1387 شروع و با کمک ردیاب­‌های ژئوشیمیایی، رادیونوکلوئید، عناصرکمیاب، کانی‌­شناسی، خواص مغناطیسی و آنزیم‌ها انجام گرفته است. تأکید بیش‌تر مطالعات روی تقسیم‌­بندی منابع در دسته فرآیندی (کاربری‌ها و فرسایش) است. در تقسیم‌­بندی منابع برحسب مکانی (زیرحوزه) زیرحوزه‌­های نزدیک به خروجی بیش‌ترین سهم نسبی تولید رسوب را داشته است. در نمونه­‌گیری از رسوب بیش‌تر مطالعات مبتنی بر اندازه‌­گیری رسوبات پشت بند اصلاحی یا نمونه بستر آبراهه بوده است. حجم نمونه­برداری در سه دسته کلی قرار گرفتند و در صورتی‌که در پژوهش، گرانولومتری نمونه مدنظر قرار نگیرد حجم کم‌تر نمونه در حد 5/0- 1 کیلوگرم ترجیح داده می­‌شود. از بین تمام مطالعات انجام گرفته، دو مورد در مقیاس مکانی محلی (10 کیلومترمربع) و سایر موارد در مقیاس مکانی متوسط (10 تا 10000 کیلومترمربع) انجام گرفته است و هیچ پژوهشی در مقیاس منطقه­‌ای (بزرگ‌تر از 10000 کیلومترمربع) صورت نگرفته است. استفاده از آنزیم‌­ها به‌صورت محدود بوده است  که از جمله دلایل آن هزینه زیاد و مواد شیمیایی است. استفاده از ردیاب­‌هایی از جمله عناصر رادیواکتیو به علت پایدار بودن و فلزات سنگین و عناصر نادر به‌دلیل عدم واکنش و تغییر غلظت ترجیح داده می‌شود. جهت کاهش هزینه­‌ها و تحلیل دقیق نتایج، با استفاده از آنالیز آزمایشگاهی نمونه رسوب ردیاب‌­های لازم جهت منشایابی رسوب انتخاب گردد سپس به اندازه‌­گیری غلظت همان ردیاب­‌ها در منابع رسوب پرداخته شود.

کلیدواژه‌ها

• تحلیل تشخیص
• ردیاب‌ها
• منشایابی
• منابع رسوب
• مدل‌های ترکیبی